Een bezoek aan de Vestingdriehoek neemt je mee terug in de tijd

Om maar meteen met de deur in huis te vallen; één dag is veel te weinig voor een bezoek aan de Vestingdriehoek. Zeker als je met kinderen op pad bent. Ik deed een poging en propte de vestingwandeling in Gorinchem, een bezoek aan Slot Loevestein en een rondje Woudrichem in een zondag. Inclusief overtocht met de veerboot. We vertrokken om tien uur en waren om 7 uur thuis. En dan nog heb ik het gevoel dat ik de kinderen iets te veel moest aansporen om door te lopen, dat ik het centrum van Gorinchem niet echt goed gezien heb, dat ik niet voldoende tijd had voor Slot Loevestein en dat ik misschien bij Fort Vuren toch even van de boot had gewild. Maar daar staat tegenover dat we een hartstikke leuke dag hadden en we – oh wat een straf… – nog een keer terug moeten naar de Vestingdriehoek.

Gorinchem

Onze eerste stop is Gorinchem waar ik de auto om half 11 in de buurt van de Grote Markt parkeer (gratis, want zondag). Gorinchem is ontstaan als vissersdorp op een plek waar vier rivieren samen komen; de Maas, de Waal, de Linge en de Merwede. Een zeer strategische plek zo blijkt; Gorinchem groeit snel en in 1382 krijgt het stadsrechten. Er wordt volop handelgedreven en de kooplieden laten er (pak)huizen bouwen. In de 16^deeeuw krijgt Gorinchem zijn huidige vorm door de aanleg van een omwalling rond de stad met dikke muren en 11 bastions. De vesting die zo ontstaat en een eeuw later onderdeel wordt van de Hollandse Waterlinie, is anno 2018 nog bijna geheel intact.

Op de Grote Markt – een plein dat met z’n mooie oude stadhuis (nu museum), fontein en terrasjes uitnodigt om een kop koffie te drinken, maar daar heb ik gevoelsmatig geen tijd voor met het programma dat ons wacht – starten we onze wandeling. We lopen langs de Hoofdwacht – nu een café, maar vroeger (vanaf 1792) de plek waar vanuit de bewaking van de vesting geregeld werd. Via het Doelenhuys (waar de Schutterij oefende) en de militaire bakkerij, komen we bij het voormalig Tolhuys, gebouwd in 1598 om tol te heffen op de rivier de Merwede. Tegenwoordig heet het pand de Tolkazerne omdat het Tolhuys in de 19^deeeuw gebruikt werd als kazerne.

Vanaf het Tolhuys lopen we omhoog tot ‘Buiten de Waterpoort’. Aan de kade zien we de veerboten van Riveer liggen. De kinderen willen het liefst meteen op een boot, maar dat sparen we tot na de wandeling. Via de Waterpoort Coupure – een doorgang in de vestingwal – lopen we de stad weer in om meteen rechtsaf te slaan en over de sluisdeuren naar de andere kant van de haven te lopen. Vanaf de sluisdeuren heb je trouwens een mooi uitzicht over de haven, inclusief geraniums… Via het leuke kunstwerk ‘Geometrie in het landschap’ van Ryszard Winiarski, klimmen we weer omhoog naar het wandelpad over de vestingmuren. We zijn nu bij Bolwerk 7; één van oorspronkelijk 11 bastions (nu nog maar 10) die uit de vestingmuur naar buiten steken.

Dat dit het mooiste stuk van de wandeling is, horen we pas als we er al voorbij zijn. Dus ik zeg het maar even… We lopen langs het water naar de Dalempoort; de enige van vier stadspoorten die bewaard gebleven is. De tekst die daarin staat – ‘this moment doesn’t exist without you’ – intrigeert me. Via het buskruitmagazijn komen we bij de kanonnen op Bolwerk 8. Leuk om op de zitten en over het rivierenlandschap uit te kijken. Naast de kanonnen staat Korenmolen De Hoop, die open is. We hebben eigenlijk geen tijd om ‘m te bezoeken, maar de kinderen willen graag even naar boven. En dochter F vraagt zich omhoog kijkend af hoe het komt dat de wieken de omloop niet raken. Only one way to find out….En ach, het is toch eigenlijk altijd leuk om een molen te bezoeken.

We wandelen verder met het water aan onze rechterhand. Langs de sucht (een ventilatiegat van het kruitdepot) en het laboratorium, waar het buskruit omgepakt werd in kleinere hoeveelheden voor verdere verspreiding over de depots. De speelplaats bij Bolwerk 10 laten we voor wat ‘ie is en we lopen door naar Bolwerk 11. Ook dit is een mooi stukje, met veel groen en grote bomen. We lopen om het Grote Buskruitmagazijn heen en langs gebouw De Luisterpost dat in de Koude Oorlog gebruikt werd voor spionage-doeleinden.

We steken de Korenbrug over – ook hier weer de vrolijke bakken met geraniums – en gaan meteen rechtsaf. We lopen een klein stukje langs de kade en beklimmen dan de trap naar Bolwerk 1 met daarop twee kanonnen – waar de kinderen natuurlijk ook even op moeten zitten – en Molen Nooit Volmaakt (gelukkig niet open ;-)). Bij de Arkelse Coupure – waar in de Middeleeuwen de Arkelpoort stond – steken we over en vervolgen het pad over bolwerk 2. De kinderen houden het nog steeds goed vol.

Na bolwerk 2 wordt de route meer parkachtig, met statige bomen links van het lange rechte pad en net daarachter de bebouwing. Halverwege komen we langs de plek waar vroeger het 11^debolwerk – bolwerk 3 – was. Dit bolwerk lag eind 19^deeeuw in de weg, toen het kanaal dat nu langs de vesting loopt, gegraven werd… We komen uit bij de Kanselpoort Coupure. Door de routebeschrijving worden we gewezen op de sleuven aan weerszijden in de muren. Hierin schoven ze de schotbalken om de stad af te sluiten en het water buiten te houden. Dat spreekt tot de verbeelding van de kinderen. De loods waarin in vroegere tijden de schotbalken bewaard werden, staat een paar meter verderop.

We steken over en lopen verder tot aan de Caponnière; een uitbouw aan de hoofdwal om de gracht te dekken volgens de routebeschrijving. Wij zien niet helemaal het verschil met een Bolwerk, want dat steekt toch ook uit, maar goed… Misschien bedoelen ze wel het bunkerachtige gebouw dat er staat waar nu Proeflokaal La Caponnière in zit. We lopen over bolwerk 4 en om de grote heuvel met het kanon heen en dan rechtdoor naar het haventje.

We zijn weer bijna terug bij af als we bij Bolwerk 5 aankomen en vervolgens langs de Duveltjesgracht lopen die z’n naam te danken heeft aan een bijzondere legende. Op deze plek stond in de 15^eeeuw een kasteel met een enorme toren; kasteel de Blauwe Toren. Wat er precies gebeurd is en waarom er niets meer van het kasteel over is, weet men niet. Maar de legende gaat dat het kasteel in het inktzwarte water van de Duveltjesgracht – de hel – verdwenen is.

Uiteindelijk komen we weer bij de Tolkazerne uit. Omwille van de tijd (en mijn gemoedsrust) stappen we niet direct op de boot voor een vervolg van ons dagje Vestingdriehoek, maar rijden we eerst naar Woudrichem. Ik wil naar Slot Loevestein en de verbinding van Riveer over het water bestaat uit twee delen; van Gorinchem naar Woudrichem en van Woudrichem naar Slot Loevestein. De laatste boot vertrekt van Slot Loevestein om 17.15, maar deze heeft geen aansluiting meer naar Gorinchem. Om weer in Gorinchem te komen, moet ik de één na laatste boot van 16.47 hebben. En stel je nou voor dat we die niet halen (wat een reëel risico is met mijn kinderen)…

Riveer

Onze timing is precies goed. Als ik de auto in Woudrichem geparkeerd heb, hebben we nog tien minuten voordat de boot vertrekt… Vanaf de aanlegplaats heb je een mooi zicht op het pittoreske Woudrichem met z’n oude huisjes achter de stadsmuur. De boot komt netjes op tijd en mijn e-ticket wordt gescand vanuit de Riveer-app. Er is relatief weinig zitruimte op de boot; wat stoeltjes op het achterdek en in het binnengedeelte langs de ramen. Voor de rest zijn er sta-plekken en is er ruimte voor fietsen en kinderwagen. Wij zitten op het achterdek en dat is een prima plekje. Het is haast jammer dat het tochtje maar tien minuten duurt.

Fort Loevestein

Vanaf de aanlegsteiger lopen we zo naar Slot Loevestein. We betreden de vesting via de brug over de buitenste slotgracht en door de poort. De kinderen slaan meteen rechtsaf voor een rondje over de vestingmuren om de binnenste slotgracht. Niet de meest handige route blijkt achteraf, want als ik even rechtdoor gelopen was, had ik mijn e-ticket om kunnen wisselen voor de sleutels die je nodig hebt om het slot binnen te komen. Tegelijkertijd is het mooi het slot vanuit deze hoek te kunnen bekijken. Het ligt er prachtig bij. Stoer en statig, middenin het water. De toegangspoort is aan de andere kant, maar daar zijn we voorlopig nog niet want de kinderen hebben het waterspel ontdekt en doen verwoede pogingen alle grachten rond slot Loevestein vol te laten lopen met water.

Slot Loevestein wordt in de Middeleeuwen gebouwd (rond 1360) in opdracht van ridder Dirc Loef van Horne. De locatie kiest hij strategisch: waar de Maas en de Waal samenkomen. De ideale plek om illegaal tol te heffen… Aan het einde van de 16^deeeuw maken de Geuzen een vesting van het slot door rondom wallen en bastions aan te leggen. Tijdens de tachtigjarige oorlog doet het slot dienst als Staatsgevangenis en het is in die periode dat Hugo de Groot er gevangen gehouden wordt en na twee jaar ontsnapt in een boekenkist (1621).

In de 17de en 18de eeuw maakt Slot Loevestein deel uit van de Hollandse Waterlinie. In 1951 vervalt de militaire functie van het slot en na een langdurende renovatie is het nu rijksmonument en -museum. Om je een goed beeld te kunnen vormen van de vesting zou je er eigenlijk boven moeten hangen. Dan pas zie je hoe fantastisch mooi het hele bouwwerk er uit ziet…

Waar Maas en Waal te zamen spoelt
En Gorkum rijst van ver,
Daar heft zich op den linker zoom
En spiegelt in den breeden stroom
Een slot van eeuwen her.

(Hendrik Tollens)

Als ze uitgespeeld zijn, lopen we naar de ingang. Op het voorterrein van het slot – de Voorburcht – wordt vandaag het jaarlijks terugkerende evenement Slot Proevenstein gehouden, waar lokale restaurants hapjes en drankjes presenteren in historische sferen. Het is een gezellige boel. De kinderen worden al snel getrokken door een molensteen naast één van de kraampjes waarmee ze zelf meel kunnen maken. Er staat een bakje met graankorrels naast… Ik laat ze hun gang gaan en loop zelf even naar de receptie. De receptie is in het zogenaamde soldatendorp; een serie soldatenhuisjes die onderdeel uitmaakten van Vesting Loevestein. Bij de receptie krijg ik vijf sleutels. De sleutels waarmee we het hek dat toegang geeft tot het kasteel kunnen openen en video’s, verhalen en spellen kunnen starten. Ik haal de kinderen op – die een beetje wit zien – en één voor één betreden we het slot.

Als we allemaal op de binnenplaats staan en het slot binnengaan, komen we in een ruimte met middeleeuwse kostuums. Tijd voor een verkleedpartijtje. Je mag de kleren tijdens je rondwandeling door het slot aanhouden, maar daar hebben de kinderen geen zin in. We bouwen natuurlijk ook even een boogvormige brug (wat nog lang niet makkelijk blijkt, zelfs met een hulpstuk). We volgen de route die aangegeven staat op gele zuilen en komen in een slaapkamer met een hemelbed en speelgoed. De kinderen bouwen kastelen van blokken, puzzelen en zitten op het hobbelpaard. Daarna raken we de route een beetje kwijt en zwerven op eigen gelegenheid door het kasteel.

Boven, in de zaal met uitleg over de Tachtigjarige Oorlog, is als wij binnenkomen net een vertelling gestart over de ontsnapping van Hugo de Groot – de meest bekende gevangene van slot Loevestein – uit het kasteel in een boekenkist. We sluiten aan en zien hoe Hugo – gespeeld door een jongetje uit het publiek – geholpen door zijn vrouw Maria voorbereidingen treft voor zijn ontsnapping. Als de vertelstel van het verhaal vraagt wie Elsje – de dienstmeid die de kist begeleidt tijdens de ontsnapping – wil spelen, steekt dochter F haar hand op.

Iedereen luistert ademloos naar het verhaal, zeker als Hugo’s ontsnapping vroegtijdig ontdekt wordt omdat zijn vrouw vergeten is een kaarsje – dat normaal gesproken elke avond brandt – aan te steken. Maar het loopt goed af, want als de soldaten arriveren is Hugo al uren onderweg naar het zuiden. Wat een goed verhaal! En zo leuk verteld! Elke dag worden er vier van dit soort verhalen van 15 minuten verteld bij de speciale vertelpunten. Maar aangezien wij redelijk ongeorganiseerd door het kasteel trekken, is dit de enige vertelling die wij tegenkomen.

Ik moet de kinderen goed in de gaten houden, want Slot Loevestein is een ‘echt’ kasteel, met grote, hoge, schaars ingerichte ruimtes op verschillende verdiepingen met doorgangen en trappen op meerdere plekken. Je bent elkaar zo kwijt… We lopen door naar de zolderverdieping met prachtige houten balken aan het plafond. Met onze sleutels ontgrendelen we onderweg een aantal interessante video’s maar tijd om echt naar de verhalen te luisteren die verteld worden door de ridder, de gevangene en de soldaat hebben we niet… Want buiten is ook nog van alles te zien en te doen.

We verlaten het slot weer via het valhek en eten eerst even een ijsje op Proevenstein voordat we langs het Arsenaal naar het kanon en de musketten lopen. We hebben niet veel tijd meer, maar de kinderen willen nog het kanon afvuren en een vijandige soldaat schieten (wat ondanks de stoere poses van dochter F voor geen meter lukt). Als iedereen aan de beurt geweest is, lopen we langs het bomvrije onderkomen en de kruittoren en verlaten dan de vesting via het soldatendorp. Om tien over half 5 staan we bij de boot, waar de kinderen nog even doorgaan met ‘soldaatje spelen’….

Op de terugweg stopt de boot ook bij fort Vuren. Ik hoop een glimp van het fort op de kunnen vangen, maar meer dan de parkeerplaats zie ik niet. En dan zijn we rond 5 uur weer in Woudrichem. We lopen niet meteen terug naar de auto, maar slaan op de stadsmuur linksaf voor een klein rondje door dit mooie vestingstadje en een drankje in de hoofdstraat. Om kwart over 6 stappen we in de auto en rijden terug met het gevoel dat we een ontzettend leuke en drukke dag gehad hebben, maar dat we echt nog een keer terug moeten om meer te zien. Want met een dagje doe je de Vestingdriehoek eigenlijk tekort…

Tot slot…

De Vestingdriehoek bestaat uit de vestingsteden Gorinchem en Woudrichem, slot Loevestein en Fort Vuren (je zou dus eigenlijk denken dat het een Vestingvierhoek is). In vroegere tijden maakten deze plekken onderdeel uit van de Hollandse Waterlinie. Nu vormen ze een (toeristisch) samenwerkingsverband en zijn ze met elkaar verbonden door een veerdienst. Ik bezocht de Vestingdriehoek in samenwerking met Stichting Gorinchem Citymarketing.