Een elfstedentocht langs de elf fonteinen in Friesland

11 Friese steden, 10 fonteinen. Dat is in augustus 2018 de opbrengst van het kunstproject 11fountains in het kader van Leeuwarden, Culturele Hoofdstad van Europa 2018. Eind 2018 moet het elftal fonteinen compleet zijn, maar daar wil ik niet op wachten. En daarom maakte ik deze zomer een culturele (bijna) elfstedentocht langs de nieuwe fonteinen in Friesland, in het gezelschap van mijn moeder.

11fountains

In mei 2018 lees ik voor het eerst over de elf fonteinen in Friesland; een provinciebreed kunstproject (11fountains) met internationaal allure in het kader van Leeuwarden Europese Culturele Hoofdstad 2018. De fonteinen zijn dan net in werking gesteld. En aangezien ik wel hou van kunst in de openbare ruimte – ik reisde in het voorjaar niet voor niets af naar de Belgische Kust om de kunstwerken van de Beaufort Kunsttriënnale te bekijken – heeft dit project meteen mijn aandacht.

Maar dat is niet de enige reden. Ik vind het proces dat geleid heeft tot de totstandkoming van de fonteinen namelijk ook bijzonder interessant. Elf internationale kunstenaars worden – na zorgvuldige selectie – gekoppeld aan even zoveel Friese steden met als opdracht met een frisse blik naar Friesland te kijken en samen met de lokale bevolking te komen tot een ontwerp en een locatie voor een fontein. Elke stad krijgt een Fonteincommissie die de mienskip – het voor Friezen zo belangrijke woord voor ‘gemeenschap’ – vertegenwoordigt. Ik probeer me voor te stellen hoe dat gaat, nuchtere friezen (die in sommige gevallen helemaal niet op een fontein zitten te wachten) en een Spaanse kunstenaar. Of een Japanse… En die moeten dan samen tot (de keuze voor) een ontwerp komen… Wat een uitdaging! Het ging dan ook niet allemaal even soepel – in Workum werd uit protest zelfs een piemelfontein gemaakt – maar het is gelukt en in augustus 2018 staan er dus 10 nieuwe fonteinen in Friesland. In elke Friese stad op de Elfstedenroute één. Alleen de fontein van Dokkum laat op zich wachten. Deze wordt naar verwachting eind 2018 geplaatst.

Culturele elfstedentocht

Ik neem me in mei voor snel een rondje Friesland te doen. Om de fonteinen te zien, maar ook om kennis te maken met de Friese steden. Want ik realiseer me dat ik Friesland eigenlijk helemaal niet goed ken. Ik heb ooit een half jaar in Leeuwarden gewerkt, ik ben eens een weekend in de Alde Feanen geweest (inclusief een bezoek aan Drachten) en ik heb het gebied rond het drie-provinciën-punt verkend, maar dat is het wel. In eerste instantie is mijn plan om in de zomervakantie een rondje te maken met het OV, maar als mijn moeder aangeeft dat ze wel mee wil, besluit ik er een mini-roadtrip van te maken.

Leeuwarden

We beginnen onze roadtrip in de Friese hoofdstad. De Leeuwarder fontein Love van Jaume Plensa staat voor het station en bestaat uit twee enorme witte hoofden van 7 meter hoog. Een jongen en een meisje. De gezichten naar elkaar toe, de ogen dicht. Er komt geen water uit hun monden zoals bij de Crown fontain van Plensa in Chicago (en waar ik onwillekeurig aan herinnerd wordt, zonder dat ik op dat moment weet dat ze van dezelfde kunstenaar zijn). In plaats daarvan hangt er een soort nevel om hen heen. Die verwijst naar de nevel die in Friesland ’s ochtends over de weilanden hangt. Mooi wel, net als de hele fontein.

Het ontwerp is – in vergelijking met sommige andere fonteinen – relatief simpel, maar doeltreffend. En leuk ook om naar te kijken met al die spelende kinderen in de nevel en mensen die met de fontein op de foto willen (behalve als je zelf een foto wilt maken). De jongen en het meisje snappen we niet helemaal, maar de locatie is prima. Zo’n grote fontein is natuurlijk een mooie blikvanger! Behalve de fontein bekijken we ook de Reuzen van de Franse straattheatergezelschap Royal de Luxe die dit weekend een bezoek aan Leeuwarden brengen (gaat dat zien als je ooit ergens in de gelegenheid bent).

Franeker

Vanuit Leeuwarden rijden we naar Franeker. Ik parkeer net buiten het centrum, maar het stadje is zo klein dat we binnen vijf minuten naar de Martinikerk gewandeld zijn. De fontein Oortwolk van Fransman Jean-Michel Othoniel staat naast de kerk en is een waar kunstwerk. Een ode aan de in Franeker geboren astronoom Jan Henrik Oort. Ook hier nevel, maar dan wel in combinatie met water. De nevel uit een soort gouden kluwen rondom een gouden bol (de zon) verwijst naar de wolk van vele miljarden komeetachtige objecten waarvan Oort veronderstelde dat hij zich rondom ons zonnestelsel bevond. Ook over de rest van de fontein is goed nagedacht en alles heeft een betekenis. Punten voor de link met de stad in ieder geval. Qua ontwerp vind ik de fontein mooi, maar te fragiel. Van mij had het ding wel iets ‘steviger’ gemogen. Met de locatie zijn we het niet helemaal eens. We vinden dat de fontein een beetje in het niet valt naast zo’n grote kerk. Op de niet zo aantrekkelijke Breedeplaats was de fontein wellicht beter tot z’n recht gekomen.

Harlingen

In Harlingen – de enige van de Friese steden waar ik (naast Leeuwarden) wel eens geweest ben om de boot naar Terschelling te nemen – moeten we even zoeken naar de fontein. De Walvis van Jennifer Allora & Guillermo Calzadilla ligt in de haven. Om er te komen, moeten we om de Nieuwe Willemshaven heen lopen over de pier. Het is een mooie wandeling, zeker ook omdat aan de andere kant van de pier kitesurfers hun kunsten laten zien (het waait nogal hard). Van een afstandje lijkt de potvis een soort grote steen in het water en dat is van dichtbij niet veel beter (maar misschien is dit gewoon hoe een potvis eruit ziet). We missen in eerste instantie wel de fontein. Blijkbaar spuit de potvis niet permanent, maar slechts een paar keer per uur.

Net als we ons omdraaien om weer terug te lopen, gebeurt het. Er spuit water uit de kop van de vis. Maar niet op de plek waar wij het verwachten. In onze beleving ligt het spuitgat van een potvis achterop zijn kop. Deze potvis spuit uit z’n neus (maar ook dit kan onze onkunde zijn). We zijn in ieder geval niet overtuigd door deze fontein al is de link met Harlingen en de walvisvaart wel duidelijk. Ook qua locatie hebben we gemengde gevoelens. Aan de ene kant heel goed gekozen, want een potvis hoor in open water. Aan de andere kant komen we daardoor uiteindelijk niet in de stad (de wandeling nam al meer tijd in beslag dan we ingecalculeerd hadden) dus in het kader van de stadspromotie misschien niet de beste keuze. Daar staat dan weer tegenover dat het heerlijk uitwaaien is op de pier…

Bolsward

Vanuit Harlingen rijden we binnendoor – roadtrippen doe je wat mij betreft bij voorkeur over B-wegen – naar Bolsward. We lusten wel wat te drinken, dus stoppen we in het eerst het beste dorp waar we een terrasje zien. Het is Kimswerd. Na een rondje door de Laurentiuskerk ploffen we neer op het terras van Hotel Greate Pier – vernoemd naar de beruchte Friese krijgsheer uit de 15^deeeuw die in dit dorp geboren werd – voor een kopje thee.

Als we om 5 uur aankomen in Bolsward, checken we eerst in bij Hotel de Groene Weide. De ligging van het hotel is prima, maar er zijn iets te veel dingen aan de kamer die te wensen over laten. Geen aanrader dus… De fontein van Bolsward staat honderd meter verderop voor de Broerekerk. Het is een grote bronzen vleermuis – De Vleermuis van Johan Creten – waar je op kunt klimmen. Het water spuit uit z’n mond. Mooi en heel passend zo met die kerk op de achtergrond. Punten dus voor de locatie en ook voor het ontwerp. Ik hou ervan. Maar de link met Bolsward vinden we wat ver gezocht (of eigenlijk non-existing). De Broerekerk is trouwens ook een bezoekje waard (als je er toch bent). Deze kerk – het oudste monument van Bolsward – brandde in 1980 gedeeltelijk af en is in 2006 voorzien van een glazen dak. Prachtig! Bolsward zelf is ook best een leuk stadje. Voordat we gaan eten, lopen we een rondje. We drinken wat op het Marktplein om vervolgens aan te schuiven bij Brasserie E&D aan de Jongemastraat. Prima eten, maar het duurt allemaal wel errug lang.

Workum

Na een uitgebreid ontbijt – het ontbijt in Hotel de Groene Weide is wel goed, dat moet gezegd worden – vertrekken we richting Workum. Sinds we het plan opgevat hebben om deze mini-roadtrip te maken, weet mijn moeder te vertellen dat Workum de minst leuke van de elf Friese steden is. Dat verbaast me enigszins als we het centrum van Workum binnenrijden. Het stadje heeft een mooie hoofdstraat, leuke winkeltjes (die helaas niet open zijn op zondag), een marktplein met terrasjes en een oude markthal met daarachter een enorme kerk. Mijn moeder moet haar woorden dan ook terugnemen. Waarschijnlijk was ze in de war met een andere Friese plaats. Zo leuk als Workum is, zo lelijk is de fontein die er staat. De woeste leeuwen van Workum (Cornelia Parker) zien er potsierlijk uit. WHY, vragen wij ons af? Maar dan blijkt dat deze leeuwen exacte replica’s zijn van de leeuwen uit het wapen van de stad. En nu zie ik ook dat ze op de omtrek van het wapenschild staan. Kijk, dat verandert de zaak. Maximale punten voor de link tussen ontwerp en stad. De locatie – aan het haventje met de kerk op de achtergrond – is goed gekozen. En de manshoge leeuwen vormen ook nog eens een prima waterspeelplek voor kinderen. We lopen nog een rondje door het stadje en stappen dan weer in de auto.

Hindeloopen

Hindeloopen is tot mijn verrassing een soort openluchtmuseum en het is heerlijk dwalen door de kleine autovrije straatjes (de auto parkeer je net buiten het centrum). Het centrum staat vol schattige oude huisjes en hier zijn de winkeltjes wel open (want er zijn toeristen). De fontein Flora & Fauna van de Chinese Shen Yuan staat midden in dat oude centrum, vlak bij de kerk, tussen de Nieuweweg en een slootje. Het ontwerp is intrigerend en net als in Workum gebaseerd op het stadswapen waarop een hert en een hinde aan weerszijde van een boom staan. Het hert en de hinde worden in deze fontein gesymboliseerd door twee geweien die om een (levens)boom met tropische vogels heen liggen. Uit de snavels van de vogels stroomt water. Mooi wel, maar toch een beetje raar. En meer nog dan door de tropische vogels wordt onze aandacht getrokken door tientallen (echte) zwaluwen die boven de fontein vliegen. We lopen een rondje om de kerk (dicht in verband met de zondagsdienst) en drinken dan een kop koffie met uitzicht over de haven. Ook kijken we even bij het sluisje dat hier – net als op meer plekken in Friesland – nog handmatig bediend wordt.

Stavoren

Met de kaart op schoot gidst mijn moeder me over de gewenste B-weggetjes naar Stavoren. Dit stadje ligt net als Hindeloopen aan het IJsselmeer. We parkeren de auto en lopen langs het stationnetje naar het havenhoofd waar een enorme vis in een veel te klein vijvertje ligt. Verlangend kijkt hij naar het water van de haven… Daardoor fotografeer je ‘m altijd van de achterkant als je de leuk gekleurde huisjes aan de overkant van de haven ook op de foto wilt hebben. Bekijk je ‘m van voren, dan is de achtergrond niet zo bijzonder. Maar los daarvan, De Vis voor Stavoren van Mark Dion kan ik wel waarderen. Die lígt er. En bovendien komt er – zoals het een goed fontein in mijn ogen betaamt – water uit. De link naar de legende over het Vrouwtje van Stavoren is snel gelegd; de ring die zij in het water gooide in de veronderstelling hem nooit meer te zien, vond ze terug in de maag van een vis die door één van haar dienaren gevangen was waarna ze in de bedelstand verviel. Het leukste deel van Stavoren ligt waar de vis ook is; rond het haventje. We zijn er dus snel uitgekeken.

Sloten

Vanuit Stavoren rijden we door naar het pittoreske stadje Sloten. We vinden de fontein – Kievit van Lucy & Jorge Orta – direct na het parkeren van de auto op G.G. van der Walplein. Het is een opeenstapeling van dingen; twee tobbes, met daarin een manshoge verzameling jerrycans, bakken en emmers waar water uitstroomt. Op deze basis staat een man met op zijn schouders een meisje dat een kievit vasthoudt. De kievit verwijst naar de bedreigde vogelsoort die in deze provincie veel voorkwam. Mooi wel en ook de locatie is wat ons betreft prima. We lopen door naar het centrumpje van deze stad dat sinds de 15de eeuw niet zo verschrikkelijk veel veranderd is. Het is druk in Sloten; veel toeristen komen net als wij dit leuke stadje bekijken. We eten een pannenkoek op het terras van Restaurant Het Bolwerk, lopen nog een rondje om het water en nemen een kijkje in de kerk. Als we wegrijden zien we net buiten het stadje in een weiland de doeken van The Colorfield Performance staan; een kunstproject van Dirk Hakze waarin hij samen met 1919 andere kunstenaars 2018 doeken (122 x 122 cm) beschildert. Nog te zien tot 1 oktober 2018…

IJlst

We staan eindeloos voor een brug te wachten op weg naar IJlst. In Friesland is het in de zomer druk op het water en dat vertaalt zich in bruggen die heel lang open staan om alle boten door te laten. We rijden richting het oude centrum, maar daar komen we niet, want de fontein Onsterfelijke Bloemen – Rikka van de Japanse kunstenaar Shinji Ohmaki staat er net buiten tussen de supermarkt Poiesz en de plaatselijke voetbalclub. Rare plek wel, want zo kom je dus niet in het centrum van IJlst (al is het niet ver). Maar wat een mooi ontwerp! De fontein bestaat uit een grote bak met bloemen in zilver en kleur die in een vijvertje staat. Het water loopt over de rand en langs de zijkant van de bak naar beneden en de fontein ziet er uit elke hoek anders uit. Het verhaal erachter vinden we wat ingewikkeld; typisch Friese stinzenplanten gecombineerd met Ikebana (een oude vorm van Japanse bloemschikkunst) waarbij de planten symbool staan voor de ondergrond waarop natuur, cultuur maar ook een stad als IJlst zich verder kunnen ontwikkelen…

Sneek

Onze mini-roadtrip langs de 10 nieuwe fonteinen in Friesland eindigt in Sneek. We parkeren alweer voor de Poiesz en lopen van daaruit in een paar minuten naar de prachtige waterpoort met z’n twee torens aan weerszijden van een brug met daarboven een poortwachterhuisje. Dit is de enige van de vijf waterpoort die Sneek oorspronkelijk had, die nog bestaat. Vanaf de brug zien we de fontein van Sneek die zich in het water achter de waterpoort bevindt. De fontein van Fortuna (Stephan Balkenhol) bestaat uit een man met een hoorn des overvloeds die op een gouden bol staat. Hij draait rond en uit de hoorn komt dan weer wel en dan weer geen water. Het symboliseert de onberekenbaarheid van welvaart, soms is het er en dan weer niet. Een beetje vergezocht in relatie tot Sneek. Maar daar staat tegenover dat het bijzonder is om te zien hoe goed deze fontein past op de plek waar hij staat…

Na een kopje thee stappen we rond half 6 weer in de auto en rijden over de Afsluitdijk terug naar Noord-Holland. We hebben genoten van onze mini-roadtrip, van de fonteinen en van de Friese steden. De meeste daarvan zijn absoluut een bezoek waard. Als we de balans opmaken, is er geen enkele fontein die maximaal scoort op alle drie de punten. Ze hebben allemaal wat, en ook iets niet. Het is uiteindelijk maar net waar je van houdt. En zo komen we al pratende toch gewoon uit op de hamvraag ‘welke fontein vond jij het mooiste?’. Daarover zijn we het gelukkig snel eens: de fontein van Plensa in Leeuwarden heeft op ons allebei de meeste indruk gemaakt.